آیا قرار است در تهران زلزله بالای 7 ریشتر رخ دهد؟
به گزارش فروشگاه ویژه ها، وقوع هر از چندگاه این رخداد طبیعی ناخوانده در پایتخت که حالا دیگر برای خود ابرکلان شهری شده و جمعیت بیش از 13 میلیونی را در خود جای داده است، گویی با تمام نقاط کشور متفاوت است و همواره توجهات بسیار را به دنبال داشته و البته استرس، نگرانی و سوالات بسیاری را نیز در ذهن مردم ایجاد کرده است.
به گزارش ایرنا، اینکه چرا زلزله آمد؟ این زلزله مربوط به فعالیت کدام گسل بوده است؟ زلزله بعدی قرار است چه زمانی اتفاق بیافتد؟ آیا پایتخت امن است؟ یا اینکه کجای تهران امن تر است؟ شمال پایتخت، جنوب، شرق، غرب یا مرکز، یا اگر زلزله بالای 6 ریشتر اتفاق بیافتد، چه خواهد شد و امثالهم همه و همه از جمله سوالات متعددی است که ذهن مردم را درگیر خود کرده است.
سوالاتی که البته بلافاصله بعد از وقوع هر زلزله، از سوی رسانه ها که بعضی از آن ها برای جذب مخاطب بیشتر از تیتر های جنجالی و هیجانی نیز بهره می برند، با مصاحبه و به نقل از بعضی کارشناسان زلزله به آن ها پاسخ داده می گردد.
شاید آخرین این اظهارات را که هراس و دلهره ای در بین مردم ایجاد کرده است، بتوان صحبت های رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهرداری تهران دانست که عنوان کرده است که هنوز حرکات گسل مشاء فعال است و احتمال وقوع زلزله شدیدتری در تهران وجود دارد.
رضا کرمی محمدی، در عین حال اذعان کرده است که هیچ روش و تحقیقاتی برای اینکه نشان دهد می توان پیش بینی از لرزه خیزی داشت، وجود ندارد و تنها چیزی که می بینیم، حرکات گسل و فعال بودن آن است..
اما محمد تاتار معاون پژوهشی و عضو هیات علمی پژوهشگاه زلزله شناسی و مهندسی زلزله و پژوهشگر برتر سال 1398 کشور، صحبت های بعضی را غیرکارشناسی، کلی گویی و از نظر علمی غالباً بی پایه و اساس می داند.
دوره بازگشت زمین لرزه های شدید در یک منطقه بیش از هزار سال
معاون پژوهشی و عضو هیات علمی پژوهشگاه زلزله شناسی و مهندسی زلزله در این خصوص به خبرنگار ایرنا گفت: متاسفانه بعضی کارشناسان با اظهارنظر کلی و بر پایه یافته های قدیمی، با اشاره به دوره بازگشت 160 ساله برای زلزله های تهران که بر اساس فاصله زمانی میان دو زلزله متوالی در سال 1665 و 1830 میلادی روی گسل مشاء برآورد شده است، از احتمال بالای وقوع زلزله در این شهر با توجه به سپری شدن این مدت می گویند.
تاتار اضافه کرد: این در حالی است که این دوره بازگشت با عدم یقین بالایی همراه بوده و بعضی مطالعات جدیدتر، بر پایه بررسی های دیرینه لرزه شناسی دوره بازگشت 160 تا 620 سال را برای زلزله های عظیم روی گسل مشاء که یکی از فعال ترین گسل های اطراف تهران با سابقه لرزه خیزی بالا است، مطرح ساخته است.
وی گفت: مطالعات نشان می دهد که دوره بازگشت زمین لرزه های در زون البرز که دربرگیرنده کلان شهر تهران می باشد، طولانی و بعضاً به هزار سال و بیشتر نیز می رسد.
تاتار ادامه داد: شاید یکی از دلایل وقوع زلزله های خیلی عظیم، با عظیمای بالای هفت ریشتر در این زون لرزه زمین ساختی را بتوان به دوره بازگشت طولانی زمین لرزه ها و لذا وجود فرصت کافی برای تجمع نیرو های عظیم مورد نیاز برای تولید چنین زلزله هایی نسبت داد.
وی با اشاره به گذراندن بخشی از رساله مطالعاتی مقطع دکترای خود روی زمین لرزه 1369 منجیل-رودبار اضافه کرد: برای این منطقه مطالعات بر دوره بازگشت هزار سال و بیشتر دلالت دارند، لذا رخداد هر زمین لرزه در این منطقه نمی تواند نشان یا دلیلی بر تکرار زمین لرزه مخرب منجیل-رودبار باشد.
آیا قرار است در تهران زلزله بالای 7 ریشتر رخ دهد؟
این پژوهشگر حوزه زلزله شناسی کشور در ادامه در پاسخ به این سوال که بعضی کارشناسان اخیرا وقوع زلزله بالای 7 ریشتر را برای تهران مطرح کرده اند نیز گفت: اگرچه تهران در یکی از لرزه خیزترین مناطق کشور و در منطقه با خطر زلزله بالا واقع شده است، اما اینکه بدون پشتوانه علمی ادعا کنیم که یک زلزله 7.5 ریشتری خواهد آمد و 3 تا 4 میلیون نفر از مردم کشته می شوند، نظری غیرکارشناسانه است.
تاتار تاکید کرد: هیچ یک از سناریو های مختلف در نظر گرفته شده برای زلزله احتمالی تهران در آینده، چنین ارقامی را برای تهران پیشنهاد نمی کند.
وی گفت: احتمال وقوع زلزله ای با عظیمای بالای هفت در گستره تهران و مناطق همجوار نیز صرفاً از سوی بعضی افراد بر پایه سابقه زمین لرزه های تاریخی که هم در عظیمای نسبت داده شده و هم در مکان رخداده با عدم یقین و بعضاً خطای زیادی همراه می باشد، مطرح شده است.
فارغ التحصیل دکتری رشته ژئوفیزیک - زلزله شناسی از دانشگاه ژوزف فوریه فرانسه گفت: همانطور که نمی توان با اطمینان از عدم وقوع چنین زلزله ای در گستره تهران صحبت کرد، تاکید بر وقوع قطعی زمین لرزه ای با چنین عظیمی و آن هم در آینده نزدیک نیز فاقد هرگونه پشتوانه علمی قوی و مستدل است.
وی ادامه داد: در ضمنً قرار نیست چنین زمین لرزه ای در وسط شهر تهران اتفاق بیفتد که با خرابی و تلفات سنگینی همراه باشد. بر پایه اطلاعات و داده های موجود، هیچ یک از گسل های شناخته شده داخل شهر تهران یا گسل های واقع در فاصله نزدیک این شهر، پتانسیل ایجاد چنین زلزله ای را ندارند.
تاتار اضافه کرد: این به این معنی نیست که نباید به خطر بالای زلزله در این شهر توجه ویژه داشت. شناسایی اندازه، سازوکار و هندسه گسل های داخل و اطراف شهر تهران و پایش لرزه ای آن ها با تعداد کافی از ایستگاه های لرزه نگاری، با توجه به خطر بالای زمین لرزه و جمعیت بالای این کلان شهر، لازم و حیاتی است، ولی ایجاد ترس و هراس بی مورد در مردم، با اشاره به رخداد زلزله ای عظیم، با تلفات بالا، بدون هیچگونه پشتوانه علمی مستدل که مورد قبول اکثریت زلزله شناسان کشور باشد، عملی غیرکارشناسی محسوب می گردد.
تاتار با اشاره به ادعای بعضی کارشناسان در رسانه ها به احتمال رخداد زلزله ای عظیم با اشاره به عظیمی، درصد احتمال و حتی بازه زمانی وقوع، گفت: متاسفانه اصلا تعیین نیست مبنای این محاسبات چیست، چه کسی یا مرجعی آن را تائید کرده و میزان عدم یقین این برآورد ها چقدر است.
وی دامه داد: ضروری است چنین ادعا هایی قبل از رسانه ای شدن که بعضی مواقع منجر به نگرانی و اضطراب تعداد زیادی از مردم می گردد، در یک جمع علمی مورد راستی آزمایی قرار گیرد و در صورت صحت و معتبر بودن نتایج، بطور رسمی توسط یکی از مراجع معتبر علمی کشور، فعال در حوزه زلزله همچون پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله یا موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران اطلاع رسانی گردد.
تاتار که دارای بیش از 50 مقاله چاپ شده در مجلات معتبر بین المللی و ده ها مقاله علمی پژوهشی در مجلات علمی معتبر داخل کشور است، معتقد است: اینگونه اظهارنظر ها که در خیلی مواقع منتج از یک کار دانشجویی خام در مقطع کارشناسی ارشد و صرفاً بر پایه انجام یکسری محاسبات روی داده هایی که صحت و دقت آن ها خود سوال برانگیز هست، از هیچگونه پشتوانه و مبنای علمی قوی برخوردار نیست.
وی اضافه کرد: البته اینجا بعضی رسانه ها نیز بی تقصیر نیستند و صرفاً برای جذب مخاطب بیشتر و نشر زیاد خبر، گا ها دچار خطا شده و با انتشار اینگونه صحبت های غیرکارشناسانه با تیتر های جنجالی، رعب و هراس بین مردم ایجاد می کنند.
تاتار می گوید: فاجعه بارتر از اینگونه اظهارنظرها، پیش بینی زلزله توسط بعضی افراد غیرمتخصص که کمترین دانشی در حوزه زلزله شناسی یا علوم وابسته ندارند، مطرح می گردد! این افراد که با ایجاد کانال های مجازی پیش بینی برای خود شهرت و طرفدارانی جذب کرده اند و به مراتب از متخصصان زلزله مدعی تر هستند، هیچگاه حاضر به حضور در یک مرکز پژوهشی یا دانشگاهی برای ارائه دلائل و مستندات علمی و منطقی خود به عنوان پشتوانه پیش بینی های خود نشدند. دلیل کاملاً تعیین است، چون هیچ گونه استدلال و پشتوانه علمی برای ادعا های خود که تماماً کذب است، ندارند.
کدام مناطق تهران در زمین لرزه امن تر است
معاون پژوهشی و عضو هیات علمی پژوهشگاه زلزله شناسی و مهندسی زلزله در ادامه، درخصوص بعضی اظهارنظر ها از سوی کارشناسان زلزله در ارتباط با اینکه کدام مناطق تهران امن تر است و کدام مناطق تهران ناامن است که گا ه نیز رسانه ای می گردد، اظهار کرد: واقعا به صورت قطعی نمی توان در این خصوص اظهارنظر کرد.
تاتار ادامه داد: پارامتر ها و عوامل مختلفی در این مساله دخیل است که فاصله از گسل مسبب، توان لرزه زائی گسل، اثرات ساختگاهی و کیفیت ساخت و ساز از جمله عوامل تاثیرگذار در میزان ایمنی مناطق مختلف تهران در مقابل زلزله هستند. مهم این است که کدام یک از گسل های اطراف یا داخل شهر تهران فعال گردد.
وی با اشاره به بعضی گسل های مهم اطراف استان تهران، گسل های مشا، پارچین، سرخه، طالقان و اشتهارد را از آن جمله نام برد و شرح داد: به عنوان گسل های واقع در خود شهر تهران می توان به گسل شمال تهران اشاره کرد که در سرتاسر بخش های شمالی این شهر کشیده شده و پای کوه های شمال شهر به راحتی قابل شناسایی است. یا گسلی که از مجاورت برج میلاد عبور می کند و به همین نام یا گسل پردیسان معروف است.
این پژوهشگر برتر سال 1398 کشور، گسل های محمودیه، قیطریه، نیاوران، لویزان، چیتگر، گرمدره، شمال و جنوب ری و کهریزک را از سایر گسل ها مهم استان تهران برشمرد.
وی در عین حال گفت: البته بر پایه یکسری مطالعات جدید انجام گرفته توسط بعضی متخصصان زمین شناس کشور، فعال بودن بعضی گسل ها، چون گسل شمال تهران و اصولاً وجود بعضی دیگر همچون گسل شمال و جنوب ری و گسل کهریزک مورد سوال واقع شده است.
تاتار گفت: با توجه به اهمیت بسیار بالای این گسل ها در میزان خطرپذیری این کلان شهر، ضروری است که هرچه سریعتر، به کمک تجهیزات لرزه نگاری، فعالیت لرزه ای تک تک گسل های نام برده شده مورد پایش پیوسته قرار گیرند و با کسب اطلاعات دقیق و کمی از هندسه و ابعاد گسل های فعال تهران، برآورد واقع بینانه ای از پتانسیل و میزان خطر لرزه ای هر گسل و خسارات احتمالی هر یک در صورت فعال شدن به عمل آورد.
معاون پژوهشی و عضو هیات علمی پژوهشگاه زلزله شناسی و مهندسی زلزله بیان نمود: بدیهی است در صورت فعالیت هر یک از گسل های نام برده شده، خسارات وارده به مناطق نزدیک به آن گسل بیشتر خواهد بود.
تاتار اضافه کرد: لذا نقش فاصله تا محل چشمه زمین لرزه، اثر بیشتری در میزان خرابی خواهد داشت، اگرچه اثرات ساختگاهی مرتبط با ضخامت و دوره غالب آبرفت های تهران نیز می تواند به نوبه خود با تشدید لرزش های ناشی از زلزله، بر شدت زمین لرزه و افزایش خسارات و خرابی ها موثر باشد.
وی گفت: درهمین زمین لرزه اخیر که متاثر از فعالیت گسل مشا بود، مناطق واقع در شمال شرق، زمین لرزه را با شدت بیشتری نسبت به سایر نقاط تهران احساس کردند. بر خلاف زمین لرزه سال 1396 ملارد که برخلاف مناطق غربی تهران، در شرق و شمال شرق خیلی خفیف دریافت شد.
تاتار ادامه داد: در بحث اثرات ساختگاهی، طبیعتا خانه هایی که روی پایه های سنگی یا رسوبات سخت ساخته می شوند، بدلیل ناچیز بودن اثرات ساختگاهی، صرفاً شدت ناشی از زلزله را دریافت می کنندکه متناسب با عظیمی زلزله و فاصله آن از محل ساختگاست، اما متاسفانه بخش عمده ای از تهران روی رسوبات آبرفتی ضخیم هستند که در بعضی مناطق با رفتار ژل مانند خود می توانند شدت زمین لرزه را بین نیم تا 8/0 واحد عظیمی زمین لرزه تقویت کنند.
معاون پژوهشی و عضو هیات علمی پژوهشگاه زلزله شناسی و مهندسی زلزله می گوید: زمین لرزه پدیده طبیعی بسیار پیچیده ای است و به رغم چند قرن تلاش و تحقیقات بشری هنوز ناشناخته های آن بسیار است.
وی همچنین اظهار کرد: اینکه گفته می گردد امنیت یک منطقه تهران بالاتر از یک منطقه دیگر است، صحبت درستی نیست. به عنوان مثال اگر گسل پردیسان یا برج میلاد بخواهد فعال گردد، با توجه به طول حدود 12 کیلومتری آن، محدوده وسیعی در اطراف و راستای آن تا شعاع 10 تا 15 کیلومتری، بیشترین خسارت را خواهند داشت.
تاتار اضافه کرد: اگر گسل نیاروان واقع در شمال شرق تهران، به عنوان یکی از گسل های فعال و شناخته شده نیز بخواهد فعال گردد و زمین لرزه ای ایجاد کند، مطمئنا این منطقه به رغم کیفیت بالاتر ساخت و سازها، متناسب با عظیمای زلزله بسیار بیشتر از منطقه ای، چون شهر ری، واقع در جنوب شهر خسارت خواهد دید.
شناخت گسل های داخل تهران مناسب، اما ناکافی
معاون پژوهشی و عضو هیات علمی پژوهشگاه زلزله شناسی و مهندسی زلزله همچنین درخصوص اینکه کدام گسل های شهر تهران عظیم و کدام یک کوچک است نیز اظهار کرد: در این خصوص نیز نمی توان اظهار نظر دقیقی کرد چرا که اطلاعات ما راجع به همه گسل ها یکسان نیست.
تاتار با بیان اینکه، در حال حاضر شناخت ما از ابعاد گسل های عظیم و شناخته شده اطراف تهران مثل گسل مشا، گسل شمال تهران، گسل طالقان و پارچین نسبتاً خوب است در عین حال گفت: البته صرف دانستن طول یک گسل برای برآورد میزان خطر و پتانسیل لرزه زائی آن کفایت نمی کند! ضروری است به کمک مطالعات زمین شناسی و زلزله شناسی دستگاهی، اطلاعات دقیقی از سابقه لرزه خیزی دیرینه (تاریخی)، ابعاد، هندسه و سازوکار بخش های مختلف آن به دست آورد.
وی بیان نمود: اگر این اطلاعات نشان دهنده رفتار متفاوت گسل در طول آن باشد، منجر به قطعه بندی گسل می گردد که در کاهش عظیمی منتسب به آن گسل بسیار موثر است.
تاتار ادامه داد: به عنوان مثال گسل مشا گسل بسیار طویلی است و بالای 200 کیلومتر درازا دارد که از غرب فیروز کوه شروع و پس از عبور از فشم تا آبیک قزوین ادامه می یابد. اگر تمام طول متجاوز از 200 کیلومتری این گسل بخواهد همزمان فعال گردد، آنگاه می تواند زلزله ای با عظیمای حتی بالای 7.5 نیز ایجاد کند. اما چنین اتفاقی نمی افتد، زیرا یک گسل هنگامی که تغییر جهت یا تغییر شیب می دهد، خصوصیات رفتاری آن تغییر کرده و اصطلاحاً قطعه بندی می گردد.
تاتار اضافه کرد: این قطعات با طول محدودتر به طور مستقل عمل کرده، لذا پتانسیل ایجاد زلزله خیلی عظیم را دیگر نخواهند داشت. برای گسل مشا نیز بعضی محققین معتقدند از دو یا سه قطعه مختلف تشکیل شده است. پتانسیل لرزه زائی هر یک از این قطعات متناسب با طول و عمق (مساحت) صفحه گسلی و جنس سنگ های واقع در طرفین گسل متفاوت خواهد بود.
تاتار با بیان اینکه، در مورد گسل های داخل شهر قضیه یک مقدار متفاوت است، اضافه کرد: این به دلیل عدم رخنمون یا بیرون زدگی سطحی گسل ها در سطح زمین، دشواری انجام مطالعات ژئوفیزیکی و فعالیت لرزه ای کم آن ها است و هم اکنون اطلاعات چندانی در مورد ابعاد و هندسه همه این گسل ها در اختیارمان نیست.
وی گفت: به عنوان مثال طول گسل پردیسان یا برج میلاد که جزو گسل های نسبتاً خوب مطالعه شده است، طبق تحقیقات انجام گرفته حدود 12 کیلومتر است یا بررسی های زمین شناسی همکاران در پژوهشگاه بر درازای حدود 40 کیلومتری گسل نیاوران دلالت دارد.
این پژوهشگر با اشاره به اینکه، تعیین میزان فعالیت لرزه ای و ابعاد گسل کمک موثری در برآورد عظیمی بیشینه زمین لرزه ای است که آن گسل بتواند ایجاد کند، کسب این اطلاعات را در انجام مطالعات تحلیل خطر زمین لرزه بسیار حائز اهمیت دانست.
ضرورت نصب شبکه لرزه نگاری متراکم در اطراف مناطق زلزله خیز
تاتار تاکید کرد: مشاهده هرگونه تغییر در آهنگ لرزه خیزی بعضی گسل ها بایستی با جدیت دنبال و در صورت وجود تغییرات زیاد، به مسئولین ذیربط اطلاع رسانی گردد. اهمیت توسعه شبکه های لرزه نگاری کشور و نصب شبکه های لرزه نگاری متراکم در اطراف شهر های عظیمی مثل تهران، مشهد، تبریز، و شیراز در این مواقع بیشتر تعیین می گردد.
وی اذعان داشت: متاسفانه در حال حاضر، هیچ یک از شهر های نام برده شده دارای چنین شبکه لرزه نگاری که بتواند امکان رصد تغییرات جزئی در آهنگ لرزه خیزی گسل ها را در هنگام وقوع زلزله ای عظیم فراهم سازد، نیستند.
تاتار در مورد اینکه چرا با توجه به وجود دانش و تخصص کافی در کشور و به رغم ضرورت و اهمیت شناسایی دقیق گسل های داخل شهر تهران هنوز این مهم انجام نگرفته است، گفت: متاسفانه تراکم و تعداد ایستگاه های لرزه نگاری موجود در اطراف شهر تهران که بیشتر با هدف پایش فعالیت لرزه ای گسل های عظیم اطراف تهران طراحی شده است، برای بررسی فعالیت گسل های درون شهر مناسب نیست.
معاون پژوهشی و عضو هیات علمی پژوهشگاه زلزله شناسی و مهندسی زلزله معتقد است: برای اینکار نیازمند نصب و راه اندازی یک شبکه لرزه نگاری پر تعداد از ایستگاه، با فواصل بین ایستگاهی کم در اطراف گسل های شناخته شده تهران هستیم که به دلیل کمبود تجهیزات لرزه نگاری این امر تا به امروز میسر نشده است.
پس لرزه ها تاثیر آنچنانی در تخلیه انرژی ذخیره شده گسل ها ندارند
تاتار در پاسخ به این سوال که وقوع زمین لرزه ای، چون زلزله 5.1 مشا یا رخداد تعداد زیادی زلزله کوچک یا پس لرزه تا چقدر می تواند موجب تخلیه انرژی ذخیر شده در گسل ها و به نوعی مانع رخداد زلزله های عظیمتر در منطقه گردد، گفت: عملاً می توان گفت هیچ! گسلی که بر اساس سابقه قبلی یا بررسی های زمین شناسی و زلزله شناسی پتانسیل ایجاد زلزله ای با عظیمای 7 را داشته باشد، رخداد هزاران زمین لرزه کوچک نیز در عمل تاثیری در کاهش انرژی یا نیرو های ذخیره شده آن ندارد.
پژوهشگر برتر سال 1398، علت را تفاوت فاحش میان انرژی مورد نیاز برای رخداد یک زمین لرزه با عظیمی بالای 7 با انرژی آزاد شده در اثر وقوع زمین لرزه های کوچک ولو به تعداد بسیار بالا دانست.
وی با اشاره به اینکه، انرژی آزاد شده یک زمین لرزه 7 ریشتری هزار برابر زمین لرزه پنج ریشتر است، اضافه کرد: با توجه به رابطه لگاریتمی محاسبه عظیمی زمین لرزه ها، اختلاف دامنه و به عبارتی شدت یک زمین لرزه با عظیمای 6 حدود 10 برابر زلزله ای با عظیمی پنج است.
تاتار ادامه داد: اختلاف انرژی میان این دو زمین لرزه بیش از 33 برابر است؛ لذا می بینیم که یک زمین لرزه با عظیمای مثلاً 7، حدود 100 بار عظیمتر و به عبارتی شدیدتر از زمین لرزه ای با عظیمای پنج مثل زمین لرزه اخیر مشا است و انرژی که توسط یک زمین لرزه با عظیمای 7 آزاد می گردد، تقریبا هزار برابر یک زلزله با عظیمی پنج است.
وی اضافه کرد: با توجه به شدتی که همگی در تهران بهنگام وقوع زلزله 5.1 مشا احساس کردیم، می توان تصور کرد که وقوع زلزله ای با یک واحد عظیمتر یعنی با عظیمای 6 ریشتر یا با دو واحد عظیمتر، معادل یک زلزله با عظیمای 7 می تواند تا چقدر شدیدتر و وحشتناک تر باشد.
معاون پژوهشی و عضو هیات علمی پژوهشگاه زلزله شناسی و مهندسی زلزله تاکید کرد: به جرات می توان گفت حتی رخداد هزاران زمین لرزه با عظیمای کوچک نیز عملاً تاثیر مثبتی در کاهش انرژی زلزله عظیمی که مطالعات زلزله شناسی احتمال رخداد آن را داده اند، نخواهد داشت.
تجهیزات فعلی برای شناخت بهتر رفتار گسل ها ناکافی
معاون پژوهشی و عضو هیات علمی پژوهشگاه زلزله شناسی و مهندسی زلزله در ادامه به نکته کلیدی اشاره و می گوید: در صورت وجود تجهیزات لرزه نگاری مورد نیاز، در کمتر از یک سال می توانیم اطلاعات بسیار ارزشمندی راجع به این گسل ها به دست آوریم.
تاتار معتقد است: تامین این تجهیزات می تواند دانش کارشناسان فعال در حوزه زلزله را در مورد میزان پتانسیل و خطر لرزه زائی هر یک از گسل های موجود در کشور و در نتیجه خطر لرزه ای که مناطق مختلف و شهر های کشور را تهدید می کند، زیر و رو کند و آن وقت می توان با دقت و اطمینان بیشتری راجع به عظیمی و شدت زمین لرزه ای که تهران را تهدید می کند اظهارنظر کرد.
وی بیان نمود: این اطلاعات بیشتر از اینکه به درد مردم بخورد، جهت بازنگری آئین نامه ها و دستورالعمل های ساخت وساز در کلان شهر تهران مفید خواهد بود، ضمن اینکه می تواند به اظهار نظر های هیجانی در مورد پیش بینی رخداد زلزله های با عظیمای بالای 7 در تهران و تلفات میلیونی برای همیشه انتها دهد.
تاتار گفت: در حال حاضر دو شبکه لرزه نگاری ملی تحت عنوان شبکه لرزه نگاری کشوری وابسته به موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران با 130 ایستگاه، مرکز ملی شبکه لرزه نگاری باند پهن پژوهشگاه با 30 ایستگاه، یک شبکه لرزه نگاری ناحیه ای وابسته به دانشگاه فردوسی مشهد و یک شبکه شتابنگاری وابسته به مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در کشور وجود دارد.
وی ادامه داد: خوشبختانه در حال حاضر تبادل داده های برخط میان سه شبکه لرزه نگاری فوق الذکر به خوبی صورت می گیرد که در پوشش بهتر مناطق مختلف کشور، افزایش دقت مکان یابی و عظیمی زمین لرزه ها بسیار موثر بوده است.
تاتار اذعان داشت: به رغم بعضی صحبت های به عمل آمده، متاسفانه تعداد ایستگاه های لرزه نگاری دائمی و تجهیزات لرزه نگاری به عنوان یک شبکه قابل حمل (پرتابل) آن هم در کشور پهناوری، چون ایران با این سطح بالای لرزه خیزی اصلاً مناسب نیست.
وی گفت: شاید بتوان گفت به لطف تبادل داده ها بین سه شبکه لرزه نگاری فوق الذکر، تعیین مکان، عظیمی و اعلام زلزله ها در زمان کوتاهی ممکن و میسر شده است، اما تعداد این ایستگاه ها و توزیع آن ها اصلاً برای مقاصد تحقیقاتی و برای شناخت بهتر رفتار گسل های فعال کشور کفایت نمی کند.
این پژوهشگر زلزله شناس با تاکید بر اینکه، بسکمک از زمین لرزه های عظیم کشور با رخداد تعداد زیادی پیش لرزه بسیار کوچک همراه هستند که با شبکه کنونی اصلاً قابل ثبت و شناسایی نیستند، اضافه کرد: ضمن اینکه در بعضی مناطق، فعالیت لرزه ای گسل هایی که در اعماق مدفون هستند و در سطح برونزد ندارند و به دلیل عدم توانایی در ثبت زمین لرزه های خرد ناشی از فعالیت آن ها مغفول مانده و منجر به برآورد غیر واقع بینانه خطر زمین لرزه ها در این مناطق، به دلیل عدم آگاهی از وجود گسل های پنهان می گردد.
ضرورت راه اندازی شبکه لرزه نگاری متراکم در اطراف آتشفشان دماوند
معاون پژوهش و تحصیلات تکمیلی پژوهشگاه در پاسخ با ارتباط زمین لرزه اخیر مشا با آتشفشان دماوند گفت: اگرچه نزدیکی زیاد موقعیت مکانی زمین لرزه فوق الذکر با آتشفشان دماوند موجب شده است که بعضی محققان آن را به فعالیت این آتشفشان نسبت دهند، اما هیچگونه شواهدی مبنی بر ارتباط میان این زمین لرزه با فعالیت ماگمائی (ماگما سنگ های گداخته ای هستند که اغلب در اتاقک مذابی در زیر رویه زمین قرار دارند) آتشفشان دماوند وجود ندارد.
تاتار اضافه کرد: بررسی سازوکار زمین لرزه 5.1 بامداد جمعه و بویژه مکانیسم آن بخوبی بر رخداد یک زمین لرزه تکتونیکی دلالت دارد و نمی تواند متاثر از فعالیت های ماگمائی باشد.
وی گفت: در مطالعات جامعی که در سال 1385 توسط اینجانب و در چارچوب همکاری مشترک میان پژوهشگاه و دانشگاه ژوزف فوریه فرانسه در حد فاصل تهران تا فیروزکوه انجام گرفت، با نصب بیش از 45 ایستگاه لرزه نگاری پرتابل و بهره مندی از حدود 20 ایستگاه لرزه نگاری دائمی، لرزه خیزی گستره شرق تهران بخوبی مورد بررسی قرار گرفت. اتفاقاً بیشترین لرزه خیزی مشاهده ای که بالغ بر ثبت 700 زمین لرزه در مدت 4 ماه پایش لرزه ای منطقه بود، بر روی گسل مشا مکان یابی شدند.
این زلزله شناس اضافه کرد: تمامی زمین لرزه های رخ داده بر روی این گسل که غالباً سازوکار امتداد لغز چب بر مشابه با سازوکار زلزله 5.1 ریشتری اخیر نشان می دهند، زمین لرزه های تکتونیکی و متاثر از نیرو های تکتونیکی مایل ناشی از همگرائی میان صفحات عربی و اوراسیا هستند که تقریبا 25 درصد آن در رشته کوه البرز و در قالب حرکات امتداد لغزش روی گسل هایی، چون مشا، فیروزکوه، و طالقان، و گسل های فشاری، چون گرمسار در جنوب و گسل خزر و شمال البرز در شمال تعدیل می گردند.
وی با اشاره به اینکه، زمین لرزه های مرتبط با فعالیت های آتشفشانی به لحاظ محتوای فرکانسی تفاوت شاخصی با زمین لرزه های تکتونیکی دارند، اضافه کرد: حرکات ماگمائی بسته به نوع حرکت و موقعیت آن منجر به رخداد یکسری زمین لرزه های ولکانیکی، لرزش های با دوره بلند، و ترمور های خاصی می شوند که در صورت ثبت و شناسائی با اطلاعات ارزشمندی در مورد زمان احتمالی فوران آتشفشان همراه هستند.
به گفته وی، در سال های اخیر، هشدار به موقع زلزله شناسان پس از تحلیل لرزه های ثبت شده توسط سیستم پایش لرزه ای آتشفشان های فعال، منجر به نجات جان هزاران نفر از ساکنین در حریم این آتشفشان ها شده است.
جهت ثبت این گونه امواج، ضروری است تا یک شبکه لرزه نگاری متراکم، و یک یا چند آرایه لرزه ای از دستگاه های لرزه نگاری در اطراف دهانه آتشفشان نصب و راه اندازی شوند. با توجه به اعلام بعضی متخصصین و آتشفشان شناسان داخلی و خارجی مبنی بر فعال بودن آتشفشان دماوند، ضروری است تا حتماً شبکه و آرایه لرزه نگاری اختصاصی، جهت پایش دائمی این آتشفشان، درکنار نصب تجهیزات GPS جهت پایش تغییر شکل پوسته در اطراف دهانه آتشفشان نصب و راه اندازی گردد.
پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی با توجه به ماموریت خود و بیش از دو دهه سابقه درخشان در پایش لرزه ای مناطق لرزه خیز کشور، پروژه ای را با هدف نصب و راه اندازی یک شبکه و دو آرایه لرزه نگاری دائمی در اطراف آتشفشان دماوند تهیه و تقدیم معاونت پژوهشی و فناوری وزارت عتف کرده است.
به محض تامین اعتبارات مورد نیاز جهت خرید تجهیزات لرزه نگاری که حدود 20 میلیارد تومان برآورد می گردد، نسبت به نصب و راه اندازی ایستگاه ها که موقعیت اولیه آن ها شناسائی شده است، اقدام خواهد شد.
چگونگی تاثیرات زمین لرزه بر ساختمان های بلندمرتبه
تاتار درخصوص بلندمرتبه سازی ها و تاثیرات زمین لرزه بر این نوع ساختمان های شهری نیز اظهار کرد: بلند مرتبه سازی اگر استاندارد و با کیفیت بالا باشد، حتی در مناطق با پتانسیل لرزه خیزی بالا، چون پردیس مشکل ساز نیست. بطور کلی بدلیل محتوای فرکانسی زمین لرزه های نزدیک، به عنوان مثال زلزله ای که بخواهد روی گسل مشا رخ دهد، چنین زمین لرزه هائی خطر کمتری برای ساختمان های مرتفع مهندسی ساز تا سازه های کوتاه چند طبقه دارند.
معاون پژوهشی و عضو هیات علمی پژوهشگاه زلزله شناسی و مهندسی زلزله اضافه کرد: ساختمان های بلند، می توانند نسبت به امواج دوره بلند زمین لرزه های دور آسیب پذیر باشند. به عنوان مثال زمین لرزه فیروز آباد-کجور با فاصله 80 کیلومتری از تهران و عظیمای نه چندان زیاد (6.3) به بعضی ساختمان های بلند تهران صدمه وارد کرد.
تاتار در مورد چگونگی امنیت و ضرورت ساخت و ساز ها در مناطقی مانند پردیس یا لواسانات و شرق تهران به واسطه وجود گسل های متعدد از جمله مشا گفت: به لحاظ میزان مقاومت ساختمان های ساخته شده در مقابل زلزله، مهم این است که بدانیم سازه ها با چه کیفیتی ساخته شده اند، این بحثی است که خارج از حیطه تخصصی بنده است و نیازمند نظر کارشناسی همکاران ما در حوزه مهندسی زلزله است.
این پژوهشگر حوزه زلزله با تاکید بر اینکه، به طور کلی فعالیت لرزه خیزی در شرق و جنوب شرق تهران بسیار بالاست اضافه کرد: شاید اگر امکان داشت چنین شهرکی با چنین جمعیت بالا، در مکانی با خطر زلزله پایین تری ساخته می شد بهتر بود.
وی اظهار امیدواری کرد: مجاورت گسل های متعدد با شهرک پردیس و خطر بالای زلزله برای این منطقه، در طراحی های انجام گرفته و در ساخت و ساز ها لحاظ شده باشد.
تاتار همچنین در مورد خطر لرزه ای شهرک پردیس و شهر لواسانات اظهار کرد: گسل مشاء دقیقاً از شمال شهر لواسان عبور می کند و این درحالی است که بعضی از ساختمان های بسیار شیک درست در مجاورت این گسل ساخته شده اند.
تاتار ادامه داد: از زیر شهرک پردیس نیز گسلی به همین نام عبور می کند که فعالیت آن بر پایه مطالعات انجام گرفته توسط پژوهشگاه زلزله شناسی محرز است. البته باید بدانیم که ساخت و توسعه بسکمک از شهر های کشور در گذشته در کنار گسل های لرزه زا که نقش مهمی در سهولت دسترسی به سفره های آب زیرزمینی داشته اند، صورت گرفته است.
در لرزه های با فاصله 100 کیلومتر ضرورتی به بیرون رفتن از خانه نیست
تاتار در مورد اعلام هشدار به مردم برای خروج از منزل بعد از وقوع زمین لرزه ای، چون زلزله بامداد جمعه 19 اردیبهشت جاری در منطقه دماوند که به راحتی توسط همه پایتخت نشینان نیز احساس شد، اظهار کرد: از آنجائی که بعضی زمین لرزه ها با پیش لرزه نسبتاً عظیم و قابل احساس همراه هستند، ماندن در فضای بیرون از خانه برای چند ساعت اول بعد از احساس زلزله، با توجه به بیشترین احتمال رخداد زلزله اصلی در ساعات اولیه بعد از رخداد پیش لرزه منطقی است.
این استاد دانشگاه ادامه داد: البته این بیشتر زمانی صادق است که بر اساس اعلام موقعیت زمین لرزه توسط مراکز تخصصی، مطمئن باشیم زمین لرزه در فاصله نزدیک شهر رخ داده است، مثل مورد زمین لرزه چند سال قبل ملارد کرج و زلزله اخیر در منطقه مشا.
وی اظهار کرد: اگر مطمئن باشیم زمین لرزه در فاصله دور مثلاً بالای 100 کیلومتر رخ داده و صرفاً به دلیل عظیم بودن قابل احساس بوده، خیلی ضرورتی بر بیرون ماندن برای مدت طولانی نیست. البته ضروری است در این مواقع مراکز تخصصی زلزله و شبکه های لرزه نگاری، با بررسی شرایط لرزه خیزی گسل های نزدیک شهر، از عدم فعال شدن گسل ها در اثر عبور امواج زلزله اطمینان حاصل کنند.
چرا زلزله بالای 7 ریشتر در ژاپن خرابی و تلفات گسترده ندارد
معاون پژوهشی و عضو هیات علمی پژوهشگاه زلزله شناسی و مهندسی زلزله در ادامه با طرح این سوال که چرا در کشوری مانند ژاپن زلزله های با عظیمای بالای 7 یا 7.5 رخ می دهد، اما منجر به خرابی های گسترده و تلفات بالا نمی گردد گفت: این تنهاً به دلیل اهمیت دادن این کشور به تحقیقات ومطالعات زلزله شناسی و استفاده صحیح از نتایج آنهاست.
تاتار می گوید: ما بسیار خوشبخت هستیم که در مجاورت شهر های عظیم کشورمان، زمین لرزه عظیمی تا به امروز نداشته ایم چراکه آسیب پذیری و خسارات در این شهر ها در صورت وقوع زلزله ای عظیم در فاصله کم بسیار چشمگیر خواهد بود.
وی تاکید کرد: توسعه شبکه های لرزه نگاری کشور و انجام مطالعات دستگاهی با شبکه های لرزه نگاری محلی، منجر به شناخت بهتر چشمه های لرزه ای کشور خواهد شدکه این خود در بهبود دقت مطالعات تحلیل خطر زمین لرزه موثر خواهد بود.
به گفته این پژوهشگر زلزله، بر پایه مطالعات تحلیل خطر زلزله و پهنه بندی، می توان با عدد و رقم نسبت به میزان شتاب زلزله در مناطق مختلف کلان شهری همچون تهران اظهار نظر کرد.
وی ادامه داد: این اعداد در طراحی مقاوم ساختمان ها در برابر زلزله و نیز در به روزرسانی آئین نامه ها و دستورالعمل های مرتبط با ساخت وساز ایمن در مناطق زلزله خیز مورد استفاده قرار می گیرند. اینکه کدام مناطق شهر مناسب برای بلندمرتبه سازی نیست یا در کجا ما شتاب بیشتری را بدلیل وجود اثرات ساختگاهی خواهیم داشت، از دیگر دستاورد های چنین مطالعاتی است.
تاتار گفت: نگاهی به سابقه وقوع زمین لرزه های گذشته در نزدیک شهر های نه چندان عظیم، چون زمین لرزه 1357 طبس با 19 هزار کشته، زمین لرزه 1369 منجیل-رودبار با 35 هزار کشته و زمین لرزه 1382 بم با 26 هزار و 500 کشته آن هم برای زلزله نه چندان عظیمی با عظیمای 6.5 موید این حقیقت است.
15 میلیون دلار بودجه مورد نیاز برای تامین تجهیزات زلزله شناسی کشور
تاتار می گوید: برای شناخت و تعیین ابعاد و هندسه گسل های داخل و اطراف شهر تهران، در محدوده البرز مرکزی، شامل تمام گسل هایی که در صورت جنبائی می توانند برای کلان شهر تهران مشکل آفرین باشند و همچنین پایش فعالیت لرزه ای مرتبط با فعالیت احتمالی آتشفشان دماوند، به حداقل 120 ایستگاه لرزه نگاری قابل حمل (پرتابل) و تعدا مشابهی ایستگاه لرزه نگاری دائمی نیاز است.
وی گفت: با توجه به ضرورت و اهمیت پایش لرزه ای تمام گسل های اطراف تهران، سه پروژه پژوهشی جامع توسط پژوهشگاه بین المللی زلزله و موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران تعریف شده که در حال حاضر توسط معاونت پژوهش و فناوری وزرات علوم، تحقیقات و فناوری، جهت تامین اعتبارات ریالی و ارزی مورد نیاز انجام این تحقیقات در حال پیگیری است.
معاون پژوهش و تحصیلات تکمیلی پژوهشگاه زلزله شناسی و مهندسی زلزله در ادامه شرح داد: برای تامین تجهیزات مورد نیاز که عمدتاً باید از خارج کشور تهیه شوند، حدود 15 میلیون دلار اعتبار ارزی مورد نیاز است.
در صورت تامین بودجه چه اتفاقی خواهد افتاد؟
معاون پژوهشی و عضو هیئت علمی پژوهشگاه زلزله شناسی و مهندسی زلزله گفت: در چارچوب یکی از پروژه های فوق الذکر که توسط پژوهشگاه انجام خواهد گرفت، طراحی لازم برای نصب و راه اندازی تجهیزات لرزه نگاری پورتابل و قابل حمل خریداری شده در داخل شهر و در گمانه های 10 تا 20 متری، جهت پوشش فعالیت تمامی گسل های شناخته شده و نشده داخل شهر تهران انجام گرفته است.
تاتار ادامه داد: پس از حداقل یک سال مانیتور کردن گسل های تهران، امکان ارزیابی پتانسیل لرزه زائی این گسل ها، با تعیین ویژگی های هندسی و سازوکار آن ها میسر خواهد شد و هر کدام از این گسل ها را به عنوان یک مدل مطالعاتی و تحقیقاتی شناسایی و پرونده اش را خواهیم بست.
وی می گوید: تجهیزات این شبکه لرزه نگاری قابل حمل می تواند سپس بطور مشابه برای پایش لرزه ای گسل های فعال درون شهری، یا گسل های مهم اطراف شهر های عظیمی، چون مشهد، شیراز، کرمان، و تبریز مورد استفاده قرار گیرند.
تاتار شرح داد: یک برنامه 10 ساله جهت پایش لرزه ای گسل ها و مناطق لرزه خیزی کشور در پژوهشگاه تدوین شده است که به تائید معاونت پژوهش و فناوری وزارت عتف نیز رسیده است. البته اجرای این برنامه های تحقیقاتی منوط به تهیه تجهیزات لرزه نگاری مورد نیاز است.
وی اظهار کرد: به همین دلیل پروژه جامع دیگری با موضوع موسسه ژئوفیزیک و همکاری پژوهشگاه زلزله شناسی تعریف شده است که در آن مقرر شده 120 ایستگاه لرزه نگاری که به دستگاه های شتابنگاری نیز مجهز خواهند بود، جهت پایش لرزه ای تمامی گسل های مهم اطراف تهران، واقع در یک شعاع 150 کیلومتری نصب و راه اندازی شوند.
تاتار بیان نمود: این شبکه پس از نصب، علاوه بر بهبود قابل توجه شناخت ما از شرایط گسل های فعال منطقه، امکان راه اندازی یک سیستم هشدار سریع زمین لرزه و تخمین خسارت، در صورت وقوع زلزله ای عظیم در گستره اطراف تهران را میسر خواهد ساخت.
به اعتقاد وی، وجود چنین سیستمی برای شهر تهران که با ارسال سریع اعلان، چند ثانیه قبل از رسید امواج مخرب زلزله می تواند منجر به قطع اتوماتیک گاز شهری، توقف حرکت قطار های مترو، آماده باش نیرو های امداد و نجات و امثالهم گردد بسیار حیاتی و ضروری است.
چرا از تجهیزات شرکت های فناور داخلی استفاده نمی گردد؟
تاتار همچنین در پاسخ به این سوال که چرا از تجهیزات لرزه نگار ساخت شرکت های فناور داخلی بهره گیری نمی کنید نیز با بیان اینکه، دستگاه هایی که در ایستگاه های لرزه نگاری نصب می شوند شامل دیجیتایزر یا همان ثبات (رکوردر) امواج لرزه ای و لرزه سنج هستند، اضافه کرد: در مورد ساخت ثبات لرزه ای پیشرفت های خوبی حاصل شده است و محصولات یکی دو شرکت دانش بنیان نیز وارد بازار شده است.
وی اضافه کرد: اگرچه هنوز این دستگاه ها به لحاظ کارایی با نمونه های خارجی شناخته شده فاصله دارند، اما تا حدودی جوابگوی نیاز های کشور هستند و این امید می رود که در صورت حمایت بیشتر دولت به تجهیزات قابل رقابت با نمونه های مشابه خارجی تبدیل شوند.
معاون پژوهشی و عضو هیات علمی پژوهشگاه زلزله شناسی و مهندسی زلزله گفت:، اما در مورد لرزه سنج ها که دستگاه های با حساسیت بسیار بالا نسبت به لرزش های حاصل از امواج زلزله هستند، دستگاه تولید داخل که مورد استفاده و تائید قرار گرفته باشد، هنوز جایی گزارش نشده است.
وی گفت: بعضی شرکت ها مدعی ساخت نمونه های ساده تر با حساسیت محدود از این دستگاه ها شده اند، اما هنوز هیچ نمونه ای برای تست و تائید به مراکز تخصصی مثل پژوهشگاه بین المللی زلزله یا موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، برای ارزیابی کیفیت و صحت کارکرد ارائه نشده است. ین استاد دانشگاه گفت: البته تلاش های زیاد صورت گرفته توسط پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله با همکاری یک شرکت دانش بنیان منجر به ساخت اولین دستگاه شتابنگار ساخت کشور شد که موفقیت بسیار عظیمی محسوب می گردد.
تاتار گفت: دستگاه های شتاب نگاری جهت ثبت حرکات قوی زمین مناسب هستند و حساسیت بسیار پائین تری نسبت به لرزه سنج های مورد نیاز شبکه های لرزه نگاری دارند و از کشور های صاحب نامی که امکان خرید تجهیزات با کیفیت و دقت بالا وجود دارد می توان به کانادا، انگلیس و آلمان اشاره کرد.
وی با بیان اینکه، متاسفانه صرفنظر از دشواری های بسیار موجود در راستا خرید تجهیزات لرزه نگاری که در راس آن تحریم های ظالمانه آمریکا و محدودیت تخصیص اعتبارات ارزی و ریالی دولت است، تعاملات بین المللی پژوهشگاه زلزله شناسی با دانشگاه ها و مراکز پژوهشی مطرح اروپایی نیز در شرایط کنونی با محدودیت های زیادی روبرو شده است.
تاتار گفت: تعاملات خوب و سازنده علمی پژوهشگاه با مراکز تحقیقاتی و دانشگاه های مطرح اروپایی در حد فاصل سال های 1377 تا 1385 که غالباً با تامین تجهیزات لرزه نگاری مورد نیاز مطالعات از طریق مراکز تحقیقاتی بعضی کشور های اروپایی همراه بوده است، نقش بسیار زیادی در دانش امروزی ما از شرایط لرزه خیزی و ساختار سرعتی پوسته و بخش های عمیق تر زمین در زیر فلات ایران داشته است.
تاتار تاکید کرد: به طور حتم نقش این تعاملات در ارتقا قابل توجه دانش زلزله شناسی کشور، با انجام پروژه های متعدد و تربیت نیروی انسانی متخصص بسیار شاخص است.
منبع: فرارو